Aldinn að árum, við 70 ára starfslok safnmanns er margs að minnast.
Ég sé fyrir mér gömlu sveitina mína undir Eyjafjöllum fjölbyggða lífsglöðu fólki, sveit sem var í þann veginn að vakna af svefni til nýrrar menningar. Daglegt líf bar um margt miðaldablæ. Þvínær allar athafnir voru studdar áhöldum líkrar gerðar og á landnámsöld. Baðstofan heima í Vallnatúni var vettvangur starfs og svefnhvíldar. Gamla kvöldvakan stendur mér skýrt fyrir hugarsjónum. Það er líkt og rokkhljóð, urg í kömbum og taktföst högg frá vefstól ómi mér enn í eyrum. Ég sé föður minn fyrir mér við að tæja hrosshár, flétta reiptagl, bregða gjörð. Í frambæ var mjólk komið í mat. Ungur fékk ég það vökuverk að lesa hátt af bók sögur og forn fræði. Stöku sinnum kvað faðir minn rímur við raust. Af honum nam ég gömlu Passíusálmalögin sem sungin höfðu verið í baðstofunni í Varmahlíð í æsku hans undir aldamótin 1900.
Innan tektar átti ég hlutverk milliferðadrengs. Mikil ábyrgð fylgdi því að leiða heylestina heim í garð utan af Holtsmýri. Ég man að æskuvinkona mín, Arnlaug Tómasdóttir (1860-1944), tók þar oft á móti mér og hún minnti mig stundum á það að segja nú hátt og skýrt „ho, ho, ho, ho“, er lestin var leidd frá garði.
Inn í þessa aldagömlu menningu brýst svo ný atvinnumenning sem kollvarpar öllu hinu gamla. Vinnuáhöld aldanna liðnu eru lögð til hliðar og fyrir þeim liggur ekkert annað en eyðing. Ég byrjaði að stinga við fótum. Árið 1937 gekk ég 16 ára unglingur um stéttina á nágrannabæ, Syðstu-Grund, og sá þar þrjá barkróka til kekkjaflutnings hvíla við bæjarþil og bíða eftir að verða brotnir í eldinn. Ég bjargaði einum frá báli og það er sá eini sem ég hef fyrirfundið í áratuga minjasöfnun. Um aldamótin 1900 voru þeir á hverju búi undir Eyjafjöllum. Fyrsta minjagrip minn fann ég 1935 í leikabúi barns í kálgarðshorni, hjartalaga skreytt skráarlauf með fangamarki og ártali Anno 1812. Arnlaug vinkona mín nefndi það hjartað hans Þórðar. Það ætti að vera númer 1 í Skógasafni.
Í rúmshorni Laugu lúrði fegursti listgripur Eyfellinga, skrautmálaður og útskorinn kassi frá 1780, verk Ámunda Jónssonar málara, gripur sem mótaði hug minn í æsku til ástar á list og menningu. Arnlaug ánafnaði mér hann á banasæng.
Búsáhöldin gömlu voru mér ekki lífvana hlutir, lítilsverðir að öllu heldur lifandi verur sem fleytt höfðu þjóð minni bærilega heilli á húfi gegnum gengnar aldir. Þar áttum við brýnar skyldur að rækja. Góðri heilli höfðu margir í bændastétt tilfinningu fyrir þessu og því er Byggðasafnið í Skógum auðugt af atvinnutækjum lands og sjávar og listiðn er í engu gleymt. Ég man glöggt er ég heimsótti Kristófer Kristófersson bónda á Keldunúpi á Síðu í minjaleit. Hann brá sér til bæjar er kveðjur höfðu fram farið, kom aftur glaður í bragði, berandi dýrindis bullustrokk, þann besta á íslensku safni, og sagði: „Ég er lengi búinn að bíða eftir því að hann kæmist á safn.“
Svipað var uppi á teningnum er ég sótti heim Landeyinga í Rangárþingi, þar sem móðurætt mín stóð föstum rótum. Á ættarsetrinu Gerðum fögnuðu bóndinn Geir Gíslason og kona hans Þóranna Þorsteinsdóttir mér fegins hugar og ég átti frjálsa aðkomu að öllum geymslum. Mjólkin átti nú greiða götu í Mjólkurbú Flóamanna á Selfossi. En gömlu mjólkurílátin voru tryggilega varðveitt, trog, trégyrtar mjólkurbyttur, hleypiskyrnur, áttu gott athvarf á geymslulofti. Þar fann ég vel varðveitta skyrsíu ofna með vaðmálsvend, efnið hvítur togþráður. Hún á engan sinn jafningja á Íslandi. Hjá frænda mínum Þorgeiri Tómassyni á Arnarhóli og konu hans, Þóru Þorsteinsdóttur, var um auðugan garð að gresja. Frá þeim flutti ég „steðjann hans Þorgeirs Skorargeirs“ austur að Skógum, dýrgrip á sínu sviði en jafnframt gott dæmi um sterk tengsli byggðarinnar við fortíð og sögu. Arnarhólsbaðstofan frá 1895 skartar í húsasafni í Skógum.
Ekki var alltaf völ sumra hinna gömlu hluta, þeir farnir með öllu forgörðum. Gömul kona, Snjólaug Jóhannesdóttir frá Skáldalæk í Svarfaðardal kenndi mér að sauma skyrsíl úr kýrhalahári í líkingu við þá saumgerð sem Kristján Eldjárn nefnir vattarsaum. Sílgrind smíðaði ég eftir gamalli frá frænda mínum Sigurjóni Sigurðssyni að Horni í Nesjum í Austur-Skaftafellssýslu. Fyrir atbeina Lofts Runólfssonar bónda á Strönd í Meðallandi varð til árið 2013 axarslíður í stað annars sem glatast hafði þar á bæ og er einstakur safngripur.
Byggðasafnið í Skógum er í raun Þjóðsafn, vaxið frá því að vera örverpi í kjallaraholu í Skógaskóla árið 1949 til þess að verða stærsta minjasafn landsins utan Reykjavíkur.
Fram um 1990 virtist ég einn um hituna við að setja upp sýningar þess en var það ekki. Oft var engu líkara en hlutir hefðu sál og sinni og tækju af mér ráðin. Til mín var talað: „Hér vil ég ekki vera, finndu mér stað þar sem ég nýt mín betur.“ Hver sýning skyldi vera samræm heild þar sem ekkert stingur í augun.
Forsjónin skákar mönnum á taflborð lífsins og ætlar þar hverjum og einum ákveðið hlutverk. Mitt hefur verið „að morra við að marka og draga á land“ minjar gamallar þjóðmenningar sem ella hefðu farið forgörðum og færa í, að ég vona, öruggt hæli, komandi kynslóðum til fróðleiks og fagnaðar. Þar hafa margar hjálparhendur, margir hlýir hugir átt hlut að verki. Samfélagið hefur látið í té þann stuðning sem sköpum skipti.
Aldrei get ég þakkað að fullum verðleikum hinni gömlu kynslóð sem leiddi mig fyrstu fetin og gaf mér ást sína og menningu sem ég bý að til dagsins í dag.
Ég óska Félagi íslenskra safna og safnmanna til hamingju með safnadaginn 2014 og fagna öllum þeim heillasporum sem stigin hafa verið til hagsbóta minjavernd Íslands.
Þórður í Skógum.
Ljósmynd/Oddný Eir