Birki hefur vaxið á Íslandi frá örófi alda og það vex um allt land milli fjalls og fjöru.
Birki er eina innlenda trjátegundin sem myndar samfellda skóga. Frá landnámi hefur birki verið nytjað, skógarnir beittir og viðurinn nýttur til smíða og kolagerðar og lauf og birkisafi til lækninga og litunar. Stærstu og fallegustu tréin hafa verið felld og lakari tré staðið eftir og æxlast saman. Líklegt er því að birkið hafi eitthvað úrkynjast.
En hvernig getum við skilað náttúrunni því sem frá henni var tekið?
Við getum safnað og sáð birkifræi út í náttúruna. Ekki ætti að flytja fræ á milli landshluta vegna þess að birkið hefur lagað sig að staðbundnum vaxtaraðstæðum í aldanna rás.
Velja skal heilbrigð falleg birkitré til frætöku, hávaxin, beinstofna og ljós á börk. Ákjósanlegur tími til fræsöfnunar er í þurru veðri frá miðjum ágúst fram að lauffalli á haustin, eða svo lengi sem fræreklarnir tolla saman. Stórir og vel þroskaðir reklar eru bestir. Þeir mega vera grænir að utan en fræið á milli fræhlífanna inni í reklinum verður að vera svolítið brúnt á lit. Gott er að örlítið sé farið að losna um fræið í reklinum.
Reklarnir þorna við stofuhita á einni viku. Þegar hægt er að mylja reklana milli fingranna er tímabært að sá. Stundum er hægt að sá fræinu í sömu ferð og því er safnað. Þurfi að geyma fræið, verður að þurrka það vel og geyma í bréfpoka í kæliskáp. Vel þurrkað birkifræ getur geymst í kæli í nokkur ár. Talið er að vetrarfrost eða kæling örfi spírun fræsins.
Best er að sá fræinu á hálfgróið land sem verður að vera friðað fyrir beit. Gott er að ífa upp jarðveginn með garðhrífu eða róta jarðveginum til með fæti áður en sáð er. Þegar sáð er á stór landsvæði má herfa fræið niður með vélum.
Birkifræ er örsmá vængjuð hneta sem ekki má hylja með jarðvegi, heldur er nóg að stíga það niður með fæti til þess að fræið nái jarðvegsbindingu. Þetta er grundvallar atriði. Sumstaðar gefst vel að sá í litla bletti með nokkurra metra bili. Á gróðurvana landi, á melum og í moldarflögum er frostlyfting og næringarlítill jarðvegur. Við slíkar aðstæður ætti bera á svolítið af grasfræi og áburði með birkifræinu.
Þegar birkið vex upp í fyllingu tímans sér náttúran sjálf um að græða upp landið.
Birkivinir hafa nú gert aðgengilegt myndband með leitarorðunum „sáning birkifræs – endurheimt landgæða“ á youtube.com.
Steinn Kárason.
Höfundur er M.Sc. í umhverfisfræðum.